===== Morfologische variatie bij de diernaam 'vos' =====

===== Kaart A =====

==== Vraagstelling ====

De morfologische variatie bij familienamen die teruggaan op het grondwoord //vos// wordt gekarteerd. In de meeste gevallen is deze familienaam een bijnaam voor een sluwerd of voor een roodharige, naar de diernaam //vos//. Maar ook een oorsprong als huisnaam is mogelijk, vergelijk het type //Van de%%(r)%% Vos// op kaart B.\\
Op kaart A worden de drie frequentste types afgebeeld:\\ 
  - Type //De Vos//, met voorgevoegd lidwoord \\
  - Type //Vos//, dat zowel een nominatief als een genitief kan zijn \\
  - Type //Vossen//, met de zwakke genitiefuitgang -//en//\\

==== Gegevens ====

Type //De Vos//:\\
Tokens: de Vos (11082)
De Vos (10106)
Devos (7197)
De vos (20)
devos (14)
DeVos (8)

Type //Vos//:\\
Tokens: Vos (33702)
Voss (998)
Vosch (69)

Type //Vossen//:\\
Tokens: Vossen (3263)


==== Kaart ====

{{::voso-ode-oo-enwiki.png?direct&800|}}

==== Commentaar ====

Ofwel waren er heel veel sluwerds ofwel heel veel roodharigen in het Nederlandse taalgebied; in iedere Nederlandse en Vlaamse gemeente wonen mensen die hun familienaam ontlenen aan de metaforisch gebruikte diernaam //vos//. De manier waarop hun naam gevormd is, varieert evenwel regionaal.\\
Het type met lidwoord, //De Vos//, domineert in de provincies West- en Oost-Vlaanderen, maar dringt ook diep door in Antwerpen, Vlaams-Brabant en in Zeeland. In de Randstad Holland zijn het lidwoordtype en het type //Vos// ongeveer even frequent. \\
Het type //Vos// is morfologisch ambigu: aangezien het grondwoord //vos// zelf op -//s// eindigt, kan de familienaam //Vos// zowel een nominatiefvorm zijn als een genitiefvorm met de sterke uitgang -//s//. Naar analogie met de geografische driedeling qua morfeemstructuur die we vaststelden bij eigenschaps- en diernamen die niet op -//s// eindigen (zie: [[morf-eigenschap-dier|Algemeen: de structuur van eigenschaps- en diernamen]]), nemen we aan dat het type //Vos//, dat overheerst in het noorden van het taalgebied, een nominatiefvorm representeert, terwijl de naam //Vos// in het zuidoostelijke genitiefgebied een genitief op -//s// weergeeft.\\
In het oosten van Belgisch-Limburg en in Nederlands-Limburg is de oorspronkelijk sterk verbogen diernaam met auslaut-//s// //Vos// secundair uitgebreid met de zwakke genitiefuitgang -//en//. De scheidingslijn tussen de namen //Vos// en //Vossen// valt in Belgisch-Limburg samen met de isomorf //-is/////-issen// bij patroniemen als //Joris/Jeurissen, Theunis/Theunissen// en //Claes/Claesen, Vaes/Vaesen// e.d. (Marynissen 1994: 278-285).\\
Zie ook Marynissen 1999 voor een gedetailleerde studie over de variatie bij diernamen.\\

==== Andere variatie ====

Spellingvariatie: zie [[orth aaneenlos in vos| de diernamen 'Devos' / 'De Vos']]\\ 



===== Kaart B =====


==== Vraagstelling ====

Op deze kaart wordt de verspreiding van de overige, veel minder frequente types familienamen die met het grondwoord //vos// gevormd zijn, voorgesteld. Het betreft drie gesuffigeerde types: 
  - met het personificerende suffix -//man/ema// 
  - met het latiniserende suffix -//ius// 
  - met het diminutiefsuffix -//ke// 
  - en het type //Van de%%(r)%% Vos//, dat refereert aan een huisnaam.

==== Gegevens ====

Type //Vosman//:\\
Tokens: Vosman (308)

Type //Vossema//:\\
Tokens: Vossema (28)

Type //Voskes//:\\
Tokens: Voskes (124)
Voskens (89)

Type //Vossius//:\\
Tokens: Vossius (88)

Type //Van de%%(r)%% Vos//:\\
Tokens: van der Vos (236)
Vandevos (8)\\


==== Kaart ====

{{::voskesma_n_iusvanwiki.png?direct&800|}}

==== Commentaar ====

De familienaam //Vosman// heeft een diffuse verspreiding in Nederland, met een opvallende concentratie in de omgeving van Deventer. De zeldzame variant //Vossema//, met het suffix //-ema//, komt voor in een tiental gemeenten op de grens tussen de provincies Groningen en Friesland.\\
De gediminueerde vorm //Voskes// is verspreid in Noord-Brabant, de Randstad Holland en bij Deventer. Deze verdeling toont aan dat ten tijde van het ontstaan van deze familienaam het diminutiefsuffix -//ke// in deze regio's nog in gebruik was.\\
De meeste dragers van de naam //Vossius// wonen tegenwoordig in Sint-Truiden en Wellen. Deze familienaam is een latinisering van //Vos//, die tot stand gekomen is door toevoeging van het Latijnse suffix -//ius//. Dergelijke latiniseringen van volkstalige persoonsnamen waren gebruikelijk in kringen van humanisten (zie Rentenaar 2003-2004). Andere voorbeelden van nog bewaarde verlatijnste familienamen zijn: //Pistorius, Faber, Couperus//.\\ 
De naam //Van der Vos// is vooral Zuid-Hollands, terwijl de Vlaamse vorm //Vandevos// enkele malen in het zuiden van Vlaams-Brabant aangetroffen wordt. Het bestaan van het type met voorzetsel + lidwoord bij diernamen bevestigt de hypothese dat een deel van de diernamen teruggaat op een huis- of herbergnaam. Vergelijkbare namen als //Van der Valk, Van der Zalm, Van den Snoek// verwijzen naar een huis of herberg met de naam //valk, zalm// of //snoek//. Dergelijke diernamen met inleidend //Van der/den/de// zijn typisch voor het zuidwesten van Nederland; hun bakermat is Zuid-Holland (Marynissen 1999: 30-32).\\ 

Ann Marynissen

{{tag> vos}}